Yazar: Tabibe Kaya

Değişim, karşılıklı olarak iki durumda birinden öbürüne geçme durumudur. Bizim üzerinde durmak istediğimiz konu da, felsefi tartışma konularının nerdeyse hepsiyle uzaktan ya da yakından ilgisi bulunan, felsefi düşünce etkinliğini ilk tetikleyen derin tartışma konusu DEĞİŞİM’dir. Hayatımız içerisinde, hem yaşadığımız gezegenin de içinde bulunduğu kâinat hem de vücudumuzdaki tüm atomlar doğal bir şekilde yenileriyle değişmektedir. Bu yaşanılan değişimler de sürekli bir döngü içerisinde devam etmektedir. Örneğin; insanların yaşadığı değişimler insanlığı, insanlıktaki değişim de insanları etkiler. İnsan aklının erebileceği olgu, gerçek ve ilkelerin bütününü içeren bilgi de değişken bir özelliğe sahiptir.

Değişim, herhangi spesifik bir parça ile meydana gelen bir şey değil, zaman içerisinde an’da gerçekleşen bir şeydir. Parça parçalandıkça daha küçük bütünlüklere ulaşır; parçalar da birleşerek başka kombinasyonlar elde edilir.  Görüldüğü üzere değişim meselesi, diğer felsefi tartışma konularıyla olan ilgisi gibi parça-bütün ilişkisiyle de oldukça yakından alakalıdır.  Parçalar ile bütünler içerisinde gerçekleşen değişim, bütünün içerisinde belli olur.

Meydana gelen değişim, ancak süreç uyumlu olduğunda gerçekleşebilir. Olaylar süreçleri meydana getirir. Aslında süreç içerisinde gerçekleşen sürece değişim diyoruz. Yani değişim süreç içerisinde gerçekleşen bir şey değil, sürecin kendisidir. Değindiğimiz süreçler ancak belli bir düzende olduğu için devam edebilir ve mutlaka süreci önceleyen bir uyum vardır. Bir etkileşim varsa uyum, uyumla birlikte de süreç başlamıştır.

Değişim, farklı nesnelerde değil,  aynı nesne üzerinde gerçekleşebilir. Değişimin üzerinde gerçekleştiği nesneler maddi veya manevi farkı olmadan şeylerde görülür. Geriye doğru bir değişim değil; ancak ileriye doğru bir değişim gerçekleşebilir. Zorunlu bir süreç içerisinde değişim vardır. Bundan dolayı değişimin gerçekleştiği pek çok şeye süreç deriz. Bu süreçler, daha büyük değişimlere neden olur. Mesela insan tokluk veya açlığını süreç içerisinde keşfeder. Bununla birlikte, kişinin 20 dakikada doyduğunu hissettiği bilinen bir örnektir. Çünkü sürecin başlangıcı ve sonucu zihnin yarattığı bir şeydir. Değişimde zamansal parça vardır. Herakleitos’a ait olan, sembolik bir anlam taşıyan meşhur ‘aynı nehirde iki kez yıkanılmaz’ sözü de zaman içerisinde an‘da gerçekleşen değişimin ve akışın sürekliliğini ifade etmektedir. Çünkü aynı nehre girildiğinde nehir de aynı değildir; nehre giren kişi de aynı değildir. Evrende her şey değişir, hiçbir şey aynı kalmaz, her şey akar, her şey hareket eder. Her şey aktığı ve değiştiği için su da kişi de değişmiştir. ‘Değişmeyen tek şey değişimdir’ sözünün de ifadenin devamında gelmesi kaçınılmazdır.

Herakleitos’a göre, varlıklar sürekli değişmektedir. Herakleitos’un dikkat çekmek istediği nokta hareketin kendisi olan SÜREÇ’tir. Yani evrendeki her şey değişir dönüşür. Bundan dolayı değişmeyen tek şey değişimin kendisidir. Her şeyin aktığını ifade ederek oluşun kendisinin arche olduğunu düşünür. Hayatımızdaki her şey ama her şey her an bir değişime uğramaktadır. Süreç değişimin kendisi olduğu için zaman aktıkça değişim de an be an gerçekleşir. Her şey devamlı olarak devinip, dönüşerek değişir.

Değişim hiçbir an atlamadan sürekli gerçekleşen bir durumdur. An’da gerçekleşen değişimler pek gözle görünür olmasa da zamansal parçaların toplamı sonucunda net bir şekilde görülür. Mesela bizim yaşamımızdaki yıllarımız bizim toplamımızı gösterir. Ayrı zamanlarda ayrı parçalar olarak değil, zaman içerisinde aynı ‘mekânda’ olduğu için tek bir bütün olarak düşünmek gerekecektir.

Düşünen insan, değişimi, olayları ve süreci düşünmeden, farkında olmadan içerisinde dalgalanarak akışa kapılır. Değişimin başlangıcı ve sonu yoktur; değişim, kabule bağlı olarak değişir. Sonuçlara hareketle sonuç da süreç içerisinde gerçekleşir. Bir şeylerin değişmediğini söylemenin mantıklı ve ikna edici olması mümkün değildir. Çünkü hayatımızdaki her şeyin hem kendi üzerimizde hem de tabiatta değiştiğini yaşayarak gözlemlemekteyiz. Değişim sürece bağlı bir durum olduğu için değişim ve dönüşümün olmadığı hiçbir an dahi yoktur. Zaman aktığı sürece değişim her zerrede gerçekleşecektir.

Meşhur Theseus’un gemisi de felsefede değişime örnek olarak verilen, parçaların değişimi sonucunda bütünde bir değişimin olup olmadığına, hâlâ aynı şey olup olmadığına dair ortaya koyulan bir paradokstur. Zamanla geminin parçaları çürüdükçe yenileriyle değiştirilince, öyle ki bir gün geminin değiştirilmedik bir parçası kalmayınca, bu gemi hala parçaları değiştirilmeden önceki Theseus’un gemisi midir? Veya eski geminin değiştirilen parçaları ile yapılan yeni gemi de aynı Theseus’un gemisi midir? Yani elimizde iki gemi vardır; birincisi, yeni parçalarla değiştirilen gemi, ikincisi de eski parçaların yeni kombinasyonu sonucu oluşan gemi. Bu gemilerden hangisi Theseus’un gemisi olmaya devam etmektedir? Gerçekten de güç bir paradoks!  Değişim an’da gerçekleşen sürecin kendisi olduğu için gemilerde değişimin olduğu açıktır. Fakat hangi geminin hala Theseus’un gemisi olduğunu söylemek zordur. Eldeki parçalar ile oluşan bir bütün ile yeni parçalarla oluşan bir bütün! İkisinden birini seçmeden ikisine de Theseus’un gemisi olduğunu söyleyerek kolaya kaçmak yerine; paradoks olarak bırakarak, akılları karıştırmasına devam etmek daha eğlenceli görünmektedir.  

Her şeyin değiştiğinden, değişimin şeylerde olduğundan bahsettik. Her şey değişiyorsa aklımıza değişmeyen bir şeyin olması gerektiği düşüncesi gelmektedir. Filozofların bir değişmeyen olmadan değişen olamaz demeleri anlamlıdır. Mesele işte o değişmeyeni iyi tespit edebilme meselesidir. Her şey değişirse değişimi dönüştüren, değişmeyen bir varlığın da olması gerekir ki; Bu da Tanrı’dır. Kanaatimizce değişmeyen tek Varlık Tanrı’dır. Çünkü evrendeki değişim ile gerçekleşen düzeni sağlayacak olan değişmeyen bir varlığın olması; Değişmeye imkân verenin Kendisi’nin değişmeden kalması gerekir. Hayatımızdaki her şey ile bu kadar ilgisi olan; aslında süreç olan hayatın kendisi olan değişim, ele alınması gereken en önemli konulardan biridir. Kişinin hem kendisini hem yaşadığı evreni ve özelde gezegenini hem de Hakikati Yani değişmeyen Varlık olan Tanrı’yı anlamamıza yardımcı olacak konulardandır. Değişim, evreni ve hayatı sorunsallaştırmamızın cevaplarından biri olan ve tüm cevapları etkileyen ve içeren felsefi bir tartışma konusudur. Bizler sınırlı varlıklar olarak zaman içerisinde yaşayan, zamana bağlı varlıklar olduğumuz için, değişimin kendisi olan süreç; sürecin kendisi de zaman olduğu için değişimi temelde yaşayan varlıklarız. Elbette bu sadece insanlar için değil evren ve evren içerisindeki canlı veya cansız her varlık için geçerli olan bir durumdur. Zaman ve mekân ile sınırlandırılmayan Tanrı’nın ise süreç ile değişime uğramaması konusunda aksini düşünenlerin olmasına rağmen kanaatimizce, Tanrı’nın değişime uğraması mümkün değildir. Tabi ki burada Tanrı’nın zamana etkisinin olup olmadığı da sorulabilir. Fakat bizce, zamanı etkilemek bir şeydir zamandan etkilenmek başka bir şeydir. Tanrı’nın zamana yani evrene ve bizlere etkisinin olduğunu düşünmekle birlikte, zaman içerisinde etkilenip, dönüşen bir varlık olduğunu düşünememekteyiz. Çünkü Tanrı için doğası itibariyle asla değişim söz konusu olamaz. Hristiyanlıktaki teslis inancını benimseyen insanlara göre Hz. İsa’nın Tanrısal özelliğinden hareketle Tanrı’nın da değişebileceğini düşünenlerin aksine, bizim inancımızdaki Tanrı düşüncesinde böyle bir durumun olması mümkün değildir. Yani değişime imkân veren, düzeni sağlayan değişmeyen Bir Varlık; Tanrı.