Alex Haley’in Malcolm X’in hayatını ele aldığı kitap için yaptığı değerlendirme yazısında Ali Haydar Peçe’nin “Malcolm X’i tek kelimeyle özetleyecek olsak sanırım bu kelime ‘aktivist’ olurdu.” ifadesini doğru bir tespit olarak görmekteyiz. Houston Clear Lake Üniversitesi’nde (ders ödevi amaçlı) yaptığım anketten bu görüşü destekler mahiyette bir örnek sunmak istiyorum.

2015 yılında 50 üniversite öğrencisinin katılımıyla yaptığım anketten sadece bir soruya verilen yanıttan bahsedeceğim. Anket sorularının tamamı çoktan seçmeli iken sadece son soruyu açık uçlu bırakarak katılımcıların özgürce fikirlerini ifade edebilmeleri ve bu şekilde düşüncelerini öğrenebilmek için “Malcolm X’i bir kaç kelimeyle nasıl tanımlarsınız?” sorusunu yöneltmiştik. Katılımcıların büyük çoğunluğu bu açık uçlu soruya ‘aktivist’ olarak cevaplamıştır. Bu sebeple Peçe’nin ‘aktivist’ tanımlaması, bu sonuçla birebir örtüşmektedir. Ayrıca Alex Haley’in, yazdığı kitap ile günümüzdeki Amerikan halkının Malcolm X’e yaklaşımını ve Malcolm X’i nasıl algıladığını yıllar öncesinden bizlere sunmuş olduğunu görebiliriz.

Yaptığımız anketteki açık uçlu cevapla birlikte, cevap veren kişilerin ırk ve renk gibi demografik yapılarını da göz önüne aldığımızda durum dikkat çekici bir hal almaktadır. Katılımcıların çoğu anket sorusunu “aktivist” olarak cevaplamakla birlikte “siyah aktivist” ifadesini de eklemişlerdi. İlginçtir ki Malcolm X’i siyah aktivist olarak tanımlayanların tamamı beyaz veya diğer ırk grubundandı. Hiçbir siyahi katılımcı Malcolm X için siyah sıfatını kullanmamış, onu başka bir isimle nitelememişlerdi. Sonuç olarak 2015 Amerika’sında üniversite öğrencileri tarafından Malcolm X’e “öteki” olarak bakılabilmektedir. İnsanların bilinçaltında ötekileştirmenin hala mevcudiyetini koruduğunu söyleyebiliriz. Tekrarlamak gerekirse 50 kişiye uygulanmış bir anket sonucundan hareketle bir genelleme yapmaktan ziyade anketin sadece bize küçük çaplı bir fikir verebildiğini söyleyebiliriz.

Malcolm X’in hayatındaki ikinci dönüm noktası olan hac ve hacca gitme sebeplerinden bahsetmek istiyorum. Malcolm X, liderleriyle ilgili 50’li yılların sonlarından itibaren başlayan dedikodulara kulak asmayıp Elijah (İlyas) Muhammad tarafından azledilene kadar onun sözcülüğünü yapmaya devam etmiştir. Bu azledilme olayına Alex Haley’in Malcolm X ile birebir yaptığı röportajlarda yer verilmektedir.

1963’te Başkan John F. Kennedy’nin suikasta uğradığı sırada Elijah Muhammed, NOI’a ait cami liderlerinin bu konuda herhangi bir yorumda bulunmamasını istedi. Ancak Malcolm X’in, sessiz kalmayıp 1 Aralık 1963’te Kennedy’nin ölümüyle ilgili “Chickens come home to roost” (Herkes yaptığının karşılığını görür) deyimini ifade ederek NOI adına olmasa bile NOI sözcüsü sıfatıyla bu sözü sarf etmiş olması tepkilere neden oldu. Bu davranışını itaatsizlik olarak gören Elijah Muhammad deyim yerindeyse bunu fırsat bilerek NOI’da bu güçlü isme 90 gün sesiz kalma cezası vermiştir.

Malcolm X, cezalandırıldıktan sonra görevine geri döneceğini umut etmiştir. Ancak, sözde 90 günlük cezadan sonra değil NOI sözcülüğü, kendisine hiçbir görev verilmemesi ve üstelik NOI içerisinde kendi aleyhinde propaganda başladığını fark etmesi NOI ile yollarını ayırmasına sebep olmuştur. Elijah Muhammad NOI liderlerine Malcolm X ile konuşmayı dahi yasaklamıştı. İşte bu olay, Malcolm X’ in hayatında yeni bir dönüm noktası olmuştur. Bir TV kanalına yaptığı röportajında bu olayı şöyle açıklamaktadır. Elijah Muhammad ile yaptığı yüzyüze görüşmesinde dahi lideri Elijah Muhammad’in (zina) suçlamaları(nı) kabul edip kendi çapında meşrulaştırmaya çalışması üzerine artık daha fazla NOI’da kalamayacağını anlamıştır. Bu röportajda bu ayrılık sürecini fiziksel ve zihinsel olarak ikiye ayırmıştır. Fiziksel olarak NOI’dan ayrılsa bile -hacca gidene kadar- mantalite bakımından hala NOI’dan ayrılmadığını kabul etmiştir. Malcolm X kendisini etkileyen olayları ve hac sonrası NOI ile bağının tamamen kesmesi gerektiğini bu röpotajda detaylı bir şekilde dile getirmiştir. (https://www.youtube.com/watch?v=5gxWna1IP_A)

Hatırlatmak gerekirse, Malcolm X’in hapishane hayatı onun için bir dönüm noktasıydı ve Malcolm Little’ı  Malcolm X yapan, zorla özgürlüğünden mahrum bırakıldığı hapishane yıllarıydı. Malcolm X’in NOI’dan ayrılması ve sonrasında yaşadıkları Malcolm X’i sadece Afrika-Amerika halkı tarafından değil artık dünya Müslümanları tarafından tanınmasına vesile olmuştur.

Böylelikle 1952 yılından 1964 yılına kadar NOI üyesi olarak hayatını sürdüren Malcolm X sonunda, NOI’de 12 yıl boyunca yürütmüş olduğu çeşitli görevlerin ardından, NOI’da kalma şansının olmadığı anladı. NOI’den ayrıldığını ve artık NOI’nin bir üyesi olmadığını kabul ettiğinde, 8 Mart 1964’te New York’ta hacca gitmeden önce Sünni Müslüman camisini kurdu. Böylece ilk resmi ayrılık gerçekleşmiş oldu. Ama yinelemek gerekirse bu durumda dahi Elıjah Muhammad’in aleyhinde konuşmamış; ona olan vefasından dolayı NOI tarafından gelen eleştirilere karsı cevap vermemeye özen göstermiştir. Ancak bu tutumu da hac dönüşü değişmiştir. NOI tarafından almış olduğu ölüm tehditleri Malcolm X’in artık NOI’nin düşmanları arasında olduğunu göstermiştir.