Wael B. Hallaq, İslam Hukukuna Giriş, Çev: Necmettin Kızılkaya, Pınar Yayınları, İstanbul 2017.

Bir bilim dalının en önde gelen uzmanlarının giriş kitaplığı mahiyetindeki yazılarını hep önemsemişimdir. Bir açıdan bakıldığında bu tür kitaplar basit düzeyde bilgi içerdiklerinden tatmin edici olmaktan uzak görünebilirler; ancak uzmanlığın getirdiği seçicilik sayesinde ortaya çıkan ürün, yazarın gözünden ihmal edilmemesi gereken bilgilerin neler olduğunu ortaya koyduğundan çok değerlidir. Bu bağlamda Wael Hallaq’ın giriş kitabını çok kıymetli görüyorum.

Hallaq, İslam hukuku alanında insaf sahibi Batılı araştırmacıların önde gelenlerinden biri. Uzun yıllardır Amerika’da eğitim-öğretim faaliyetlerini devam ettirmektedir. Onun işbu Introduction kitabı, İstanbul İlahiyat’ın değerli hocalarından Necmettin Kızılkaya tarafından oldukça başarılı şekilde Türkçe’mize kazandırıldı. Daha önce Ufuk Yayınları’ndan çıkan kitap, şimdiki haliyle Pınar Yayınları tarafından yayımlanmakta.

Peşinen söylemeliyim ki Hallaq’ın kitabı, Türkçe’deki benzer isimli örneklerinden hemen ilk bakışta ayrılan bir kurguya sahip. Yazar İslam hukukunun konusunu hem usûl hem furû açısından özetlemeyi tercih etmemiş. Bunu yapmak nispeten daha kolay bir faaliyet olurdu. Yazarın bu kitapta yaptığı, İslam hukuk geleneğinin karakteristik özelliklerini incelemek ve modern dönemde klasik İslam hukuku anlayışının olumsuz manada hangi değişimlere uğradığını göstermektir. Bu cümlede zımnen ortaya çıktığı üzere kitap, iki ana bölüme ayrılmıştır: (1) Gelenek ve Devamlılık (ss.21-132); (2) Modernlik ve Kırılmalar (ss.133-283). Her iki bölüm de konuyu ele alış tarzları ve hacimleri bakımından benzer örneklerinden ayrılıyor.

İlk bölümde karakteristik özelliklerin uzun uzadıya ele alınması elimizdeki diğer kitaplarda olmayan bir husus. Fıkhî birikimin nasıl oluşturulduğu, literatürdeki özgün gelişim seyri, fıkhın toplumsal hayattaki temsilcileri anlamında özneleri, içtihadın fıkıh sistemindeki yeri, İslam hukukunun çoğulcu yapısı, fıkıh-siyaset ilişkisi ve toplumun fıkıh ile irtibatı ilk bölümün başlıca konularındandır. Bu konuların giriş düzeyindeki bir kitapta tabiri caizse arîz-amîk ele alınması fevkalade doyurucu bir metnin ortaya çıkmasını sağlamış. Zira elimizdeki bu tür kitaplarda çoğu zaman maddi konusu ve muhtevası bağlamında fıkıh özetlenmekte ve Hallaq’ın yaptığı tarzda zihniyet çözümlemesine gidilmemektedir.

İkinci bölümde Hallaq, belki de bir önceki bölümden daha değerli bir şey yapmakta ve hacmen daha geniş bir ölçekte modern zamanlarda klasik zihniyetin ne şekilde kadük hale getirildiğini İslam coğrafyasındaki farklı ülkeler üzerinden (Hindistan, Endonezya, Osmanlı, Mısır, İran, Cezayir vs.) gözler önüne sermektedir. İslam hukukunun modern dönemdeki tarihi diyebileceğimiz bu bölüm, özellikle modern devlet ve İslam hukuku ilişkisine odaklanmaktadır. Kısaca söyleyecek olursak klasik dönemde İslam hukuku otonom bir yapıya sahipken, modern dönemde devletin tek tipçi ve merkeziyetçi anlayışının kurbanı olarak zenginliğini kaybetmiş ve daha da kötüsü çoğu zaman devletin istediği ve izin verdiği kadar şeriat olabilmiştir. Modern dönemin bu ölçüde geniş bir kritiği, yine kitabın muadil örneklerinde bulamayacağımız önemli bir noktadır. Dolayısıyla Hallaq’ın giriş kitabı, İslam hukukuna gerçekten girmek isteyenler için bence zorunlu bir kitap. Hatta sadece İslam hukukçularının değil, diğer ilahiyat disiplinlerinde uzmanlaşmak isteyenlerin de bu metni muhakkak okumaları gerektiği söylenebilir. Çünkü yazarın çok iyi gösterdiği gibi fıkıh, Müslüman toplumun tabiri caizse direği olması bakımından hiçbir sosyal bilimcinin bigane kalamayacağı bir alandır.

Kitabın önemsediğim bir diğer yönü, Batılı araştırmacıların çalışmalarında karşılaştığımız metotla alakalıdır. Onların en iyi yaptığı şeylerden birisi zannediyorum meseleyi tarihî serüveni içerisinde anlamlandırmaktır. Kitap özelinde örnek verecek olursak Hallaq’ın ifadesiyle “şeriatın antropolojik geçmişi” yani Müslüman toplumun hukuku nasıl yaşadığına ilişkin tarihî bilgi fıkhın anlaşılmasının olmazsa olmaz şartıdır. Tersinden söyleyecek olursak İslam hukukunu çalışmak, çoğu zaman ülkemizde olduğu gibi sadece onun metinlerini çalışmak değildir. Toplumu belli açılardan dönüştüren bir kaynak olarak İslam hukukunun, klasik çağlarda aynı zamanda toplumun ihtiyaçlarıyla beraber şekillenen bir şey olduğunu görmek bakımından da kitap oldukça öğreticidir.

Son olarak Hallaq’ın, kitabın sonunda verdiği ileri okumalar listesine muhakkak değinmeliyim. Sadece bu listeye bakmak bile yazarın uzmanlığını göstermeye yeter kanaatindeyim. Açıkçası yazar, okumam gereken ne kadar çok kitap olduğunu bir kez daha gösterdi bana. Keşke her uzman hocamız okuma listesi verme ve deyim yerindeyse yol haritası çıkarma konusunda bu kadar cömert ve bu kadar açıklayıcı olsa.

Tadımlık:

“Geleneksel İslami hukuki kişilikler hakkındaki en dikkat çekici hakikat, temelde bugün anladığımız şekliyle bir devlet olmadığı için, onların devlet otoritesinin konusu olmamalarıydı.” s.24

“İslam hukuku, insan fiillerinin tamamıyla ilgilenmektedir. Bu fiilleri, hukuktan ahlaka uzanacak geniş bir kategoride ve hukuk ile ahlak arasında herhangi bir ayrım yapmaksızın organize eder.” s.41

“İslam hukukunun kahir ekseriyeti, olasılığa dayanan bir yorum alanı olan içtihadın mahsulüdür.” s.52

“Tercüme (ve kanunlaştırma) faaliyetiyle metinler, aynı zamanda Arapça yorum ve şerh geleneğinden de koparılmış oluyorlardı.” s.137

“Devlet, İslam’ı destekleme kisvesi altında onu kendi amaçlarına hizmet ettirebilir ve onu tamamen yutabilir.” İşte kendini seküler ilan eden devlet ile kendini İslami ilan eden devlet arasındaki yüzeysel fark, ince bir ciladan başka bir şey ifade etmeyen bu “kisve”dir. Hem ulemanın hem de -Sünni veya Şii- İslamcıların anlamaları gereken ama henüz anlayamadıkları husus şudur ki nasıl nitelenirse nitelensin son tahlilde devlet devlettir.” ss.234, 235.